میراث آریا: تنوع اقلیمی شهرستان شاهرود به‌قدری آشکار است که کوتاه‌ترین فاصله کویر تا جنگل در این شهرستان قرار دارد، به‌طوری‌که با طی مسافت کوتاهی در حدود ۴۵ کیلومتر از شاهرود به سمت شمال به جنگل‌های جهانی هیرکانی ابر با زیباترین چشم‌اندازها می‌رسیم و با طی همین مسافت به سمت جنوب به کویر و زیبایی‌های منطقه چاه جام و در نهایت به طرود و نخلستان‌های آن می‌رسیم که مردم آن منطقه به شترداری اشتغال دارند.

این گوناگونی اقلیم در کنار تنوع اقوام و گروه‌های مختلف قومی و زبانی، ویژگی و قابلیت توسعه گردشگری را در این شهرستان رقم‌زده است. شاهرود با قرار گرفتن در بین مسیر تهران – مشهد و نیز هم‌جواری با استان‌های مرکزی و شمالی کشور یکی از مراکز اکوتوریسم ایران شناخته می‌شود. این شهرستان در زمینه‌های مختلف گردشگری ازجمله گردشگری تاریخ، عرفانی و طبیعی از قابلیت‌های منحصربه‌فردی برخوردار است.

قدمت تاریخی

در گستره شهرستان شاهرود تپه‌های تاریخی با قدمت‌های بسیار قرار دارد که از آن جمله می‌توان به تپه تاریخی ده خیر بخش بسطام با قدمت هزاره هشتم قبل از میلاد (ده هزار سال) «تپه سنگ چخماق» بسطام با قدمت هزاره پنجم تا هفتم قبل از میلاد، تپه خوریان و… اشاره کرد. قدمت تاریخی سکونت در منطقه شاهرود بر اساس گمانه‌زنی‌های باستان شناسان و حفاری‌های انجام‌شده به هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. آثار به‌دست‌آمده در حفاری تپه‌های تاریخی شاهرود، گواهی بر این مدعاست. بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود، تشکیل هسته اولیه شهر شاهرود به دلیل دفاع از مهاجمان روی تپه‌های کم ارتفاع در دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شد و به‌تدریج همراه با برقراری امنیت در محل رشد و توسعه یافت. به استناد برخی اشاره‌های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان‌شناختی و معماری موجود در داخل و خارج شهر کنونی راه عبور قافله‌ها و کاروان‌هایی که بزرگراه غربی به شرقی (جاده ابریشم) را طی می‌کردند از شاهرود می‌گذشت. درعین‌حال وجود چاپارخانه و کاروانسرا، شاهرود را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی در منطقه تبدیل کرد. بر این اساس قدیمی‌ترین بنای برجا مانده در شهر شاهرود را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهند.

صنایع‌دستی

نمدمالی روستای ابرسج، بافت گلیچ، جاجیم و چوقا ( نوعی پارچه پشمی) در شهر مجن، منبت چوب، ساخت سازهای سنتی، گلیم‌بافی، تراش سنگ‌های نیمه‌قیمتی، هنر ساخت سرامیک در شاهرود و ابرسج، سفالگری شاهرود، تابلو فرش، معرق کاشی، خراطی چوب (از فنون قدیمی شهر شاهرود) و رودوزی‌های سنتی ازجمله رشته‌های فعال در این عرصه شناخته می‌شود. صنعت سرامیک‌سازی این شهر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از دیگر صنایع‌دستی شهرستان می‌توان به دست‌بافته‌های سنتی شهرکلاته‌خیج، جاروبافی زنان روستای طرود و سوزن‌دوزی زنان منطقه کویری خارتوران اشاره کرد. شهرکلاته‌خیج نیز در سال گذشته به‌عنوان شهر ملی دست‌بافته‌های سنتی به ثبت رسید.

سوغات

از مهم‌ترین سوغات شاهرود می‌توان به قیسی، برگه زردآلو، نقل و آب‌نبات، انواع نان محلی و انگور اشاره کرد که به خاطر کیفیت و تنوع، صادر می‌شوند.

اماکن تاریخی و جاذبه‌های دیدنی

موزه شاهرود

ساختمان موزه شاهرود در سال‌های ۱۳۰۶-۱۳۰۷ ه.ش به‌عنوان بلدیه بناشده و این بنا به شماره ۱۸۸۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا پس از مرمت و احیا در اسفندماه سال ۱۳۶۷ برای بازدید و استفاده پژوهشگران شروع به فعالیت کرد. این موزه دارای گنجینه آثار تاریخی و فرهنگی، باستان‌شناسی و مردم‌شناسی است. بنای موزه به سبک معماری اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی ساخته‌شده است. موزه شاهرود موزه‌ای است استانی از این‌ رو سعی شده اشیا و آثار هر بخش به تفکیک نگهداری در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گیرند. بخش باستان‌شناسی موزه در طبقه همکف و شامل چهار اتاق و راهرو است که آثاری مربوط به قبل از میلاد مسیح، دوره پیش‌ از تاریخ، آثار دوره اسلامی و… در آن وجود دارد.

بخش مردم‌شناسی این موزه شامل ابزار کارهای تولیدی و فنون، دامداری، کشاورزی، پوشاک، فنون پخت نان، زیورها، دست‌بافت‌ها و اسناد و قباله‌ها، ابزار و وسایل تعزیه‌خوانی و طب سنتی و تصاویری از فعالیت‌ها و زندگی مردم و مردم‌شناسی است که از عمق زوایای زندگی مردم از روستاها گردآوری‌شده است. در غرفه پوشاک موزه شاهرود، انواع لباس‌های زنانه شامل کت زنان (کلیجه) شلیته، کلاه سوزن‌دوزی شده، چارقد، جوراب‌های پشمی و پیراهن سوزن‌دوزی شده دیده می‌شود. از ابزار و وسایل تعزیه‌خوانی موجود در این بخش می‌توان به جوشن، سپر، کلاه‌خود و … اشاره کرد. ازجمله تصاویر بسیار زیبا در این غرفه پرده درویشی با ۳۲ قصه به روایت تصویر و ۴۰۰ صورت انسان و حیوان با هنر نقاشی رنگ و روغن است که در ۱۳۴۰ هجری شمسی در کاشمر نقاشی شده است.

مجموعه تاریخی بسطام

این مجموعه ارزشمند، آثاری از قرن سوم هجری قمری به بعد را شامل می‌شود و در کنار آن آرامگاه متعلق به «ابویزید طیفور بی عیسی بن سروشان بسطام» ملقب به سلطان العارفین و از عرفای نامی و مشهور ایران در قرن سوم هجری قمری قرار دارد. از شاخصه‌های این مجموعه وجود ۱۷ بنا در کنار هم و قدمت‌های متفاوت آن (۸ دوره) عتیق (اوایل قرن سوم هجری) آل‌بویه، سلجوقی، ایلخانی، تیموری، صفوی، قاجاری و پهلوی است. اولین بنا مربوط به زمان حیات بایزید بسطامی مسجدی کوچک در زیر مسجد دوم بایزید و در کنار مقبره امام‌زاده محمد (ع) است. مجموعه بایزید بسطامی شامل خانقاه بایزید، رواق صفوی، منار بسطام، مسجد بایزید بسطامی، مسجد جامع بسطام، امامزاده محمد، برج کاشانه، گنبد غازان خان، مدرسه شاهرخیه و … است.

مسجد جامع در جنوب مجموعه تاریخی بسطام قرار دارد و از بناهای غازان خان است. این بنا بین سال‌های ۷۰۰ تا ۷۰۶ هجری ساخته‌شده است. شبستان‌های آن در قسمت غرب و شمال ساخته‌شده و در زمان قاجاریه شبستان شرقی به مسجد الحاق می‌شود.

برج کاشانه هم‌زمان با ساخت مسجد جامع در ضلع جنوب شرقی و متصل به آن به‌عنوان برج، آرامگاهی ساخته می‌شود که غازان خان آن را به فرزندش می‌بخشد و در سرداب آن قبری نیست. ارتفاع آن از داخل ۲۰ و از بیرون ۲۴ متر است. شکل هندسی آن از داخل ۱۰ ضلعی و از بیرون سی ضلعی پرّه دار و عمود بر هم ساخته‌شده است و بر سر در آن تاریخ نیمه شوال سنه ۷۰۰ هجری و نام محمد بن احمد سمنانی و بر طرفین در تزئینات گچ‌بری دیده می‌شود.

مجموعه تاریخی بسطام در فهرست میراث جهان اسلام به ثبت رسیده است.

آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی

علی بن جعفر یا علی بن احمد خرقانی یکی از بزرگان مشایخ طریقت است. او در خرقان دیده به جهان گشود و در همان دیار جهان را بدرود حیات گفته است. بنای کنونی آرامگاه توسط انجمن آثار ملی ساخته‌شده و با آجر و تزئینات کاشی مزین شده است. آنچه از بنای کهن آرامگاه به‌جای مانده محراب زیبای آن است که با گچ‌بری‌های نفیس تزئین شده است. این محراب در جنوب غربی بنا قرار دارد. مجموعه شیخ ابوالحسن خرقانی دارای کتابخانه، سوئیت‌های اقامتی و فضای تفرجگاهی است. بنای آرامگاه این عارف نامی قرن چهارم و پنجم هجری قمری در ۲۴ کیلومتری شمال شهرستان شاهرود و در روستای قلعه‌نو خرقان قرار دارد.

جنگل جهانی ابر

منطقه ابر در ۴۰ کیلومتری شمال شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد. این منطقه که به نام جنگل‌های ابر معروف است در ارتفاعات آن عمدتاً به‌صورت چمنزار و یا مراتع مشجر و در پایین‌دست آن به جنگل با گونه‌های متنوع دیده می‌شود. جنگل ابر شاهرود دومین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار جهانی بعد از کویر لوت و یکی از زیباترین و خوش آب و هواترین جنگل‌های دنیاست که در مجاورت روستای هدف گردشگری ابر واقع‌ شده است. از آنجا که در اغلب مواقع فضای این جنگل را پوششی از ابر فرا گرفته به این نام مشهور است. برای رسیدن به جنگل باید از روستای ابر عبور کرد.

جنگل اولنگ

جنگل اولنگ در فاصله ۸۵ کیلومتری شمال شاهرود و در آبریز شمال کشور واقع‌شده است. مهم‌ترین چشم‌انداز منطقه، وجود جنگل‌ها با ترکیب درختان جنگلی متفاوت و متنوع است که به‌ویژه در فصل بهار و تابستان قابل‌ استفاده هستند. جنگل‌های مرتفع و امکان دسترسی آسان به محیط جنگل، تنوع جانوری و نیز تنوع گونه‌های درختی جنگلی، از امتیازهای مهم گردشگری این منطقه هستند.

جنگل قطری

منطقه قطری در بخش بسطام شهرستان شاهرود در میان جنگل اولنگ و جنگل ابر قرار دارد. بهترین راه دسترسی به آن از جاده روستای هدف گردشگری ابر در مسیر امام‌زاده محمد سراوین قطری است. این منطقه به‌واسطه قرارگیری در منطقه کوهستانی دارای آب‌وهوای کوهستانی سرد و معتدل است.

مجن و آبشار تنگه داستان

شهر مجن در فاصله ۳۵ کیلومتری شمال غربی شاهرود و در یک منطقه کوهستانی واقع‌شده است. تنگه معروف (داستان) نیز در فاصله ۱۰ کیلومتری شهر مجن و ۴۵ کیلومتری شاهرود واقع است. به دلیل قرار گرفتن این ناحیه در یک منطقه کوهستانی و در ارتفاع حدود ۲ هزار متری از سطح دریا، آب‌وهوا و اقلیم منطقه در فصول بهار و تابستان و اوایل پاییز برای بهره‌برداری گردشگران مساعد است.

زیست‌کره توران

مجموعه توران از سه قسمت پارک ملی (۸ درصد) پناهگاه حیات‌وحش (۱۷ درصد) و منطقه حفاظت‌شده (۷۵درصد) تشکیل‌شده است. این منطقه در قسمت جنوب جاده تهران – مشهد شمالی شرقی دشت کویر، غرب منطقه خارتوران و شرق منطقه طرود واقع است. این مجموعه پس از پناهگاه حیات‌وحش نایبندان دومین منطقه بزرگ تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست است. خارتوران را آفریقای ایران لقب داده‌اند. این منطقه دومین منطقه بیوسفر جهان است که در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شاهرود و ۲۸ کیلومتری جنوب شرقی شهر بیارجمند و در شمال مرکزی کویر ایران واقع است.

روستای هدف گردشگری قلعه بالا و محور گردشگری گیور- دزیان

روستای هدف گردشگری قلعه بالا در جوار منطقه نمونه گردشگری زیست‌کره توران قرار دارد. این منطقه در جنوب شرقی و در فاصله ۱۳ کیلومتری از شهر بیارجمند واقع‌شده است. وجود بافت تاریخی و معماری روستا که به‌صورت پلکانی است، زمینه حضور گردشگران داخلی و خارجی را فراهم آورده است. … روستاهای گیور، دزیان و قلعه احمد در محدوده نزدیک به روستای هدف گردشگری قلعه بالا و محور گردشگری قرار دارد که در این محدوده می‌توان بناهای تاریخی ارزشمند ازجمله آسیاب آبی، حمام و … را نیز مشاهده کرد.

خوش ییلاق

پناهگاه حیات‌وحش خوش ییلاق در شمال شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد. این منطقه ازجمله نخستین مناطق موردحفاظت در ایران بوده و از سال ۱۳۶۴ عنوان پناهگاه حیات‌وحش تغییریافته است.

فرحزاد تاش و چشمه هفت‌رنگ

منطقه فرحزاد تاش و چشمه هفت‌رنگ در حوزه استحفاظی شهرستان شاهرود و در رشته‌کوه البرز مرکزی در شمال شهرستان واقع است. به دلیل وجود آب فراوان و مراتع سرسبز، کشاورزی و دامداری شغل اصلی مردم را تشکیل می‌دهد. چشمه هفت‌رنگ به خاطر زیبایی چشمه‌های آن و خواص درمانی از گذشته موردتوجه اهالی منطقه بوده است. وجه‌تسمیه فرحزاد به دلیل سرسبزی مزارع و باغات منطقه است و وجه‌تسمیه چشمه هفت‌رنگ نیز به‌واسطه چشمه‌هایی است که با عبور از مواد معدنی گوناگون به رنگ‌های مختلف دیده می‌شود.

منطقه طرود

منطقه کویری طرود شاهرود که بزرگ‌ترین نخلستان شمال شرق کشور را در خود جای‌داده و به همراه رمل‌های کویری زیبا و دیدنی چاه جم و بلندای زیبا و دیدنی آرامگاه پیرمردان در این بخش کویری، جلوه‌ای دیگر از قدرت یزدان پاک را به تماشا می‌گذارد. این روستا در فاصله ۱۲۵ کیلومتری جنوب شهرستان شاهرود در محور شاهرود – معلمان – اصفهان و در منطقه کویر مرکزی ایران قرار دارد. وجود تپه‌های ماسه‌ای (رمل کویری) در این منطقه و مجاورت با منطقه چاه جام و دریاچه نمک یکی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی شهرستان به شمار می‌رود.

روستای هدف گردشگری رضاآباد

منطقه گردشگری رضاآباد دارای گونه‌های نادر جانوری و گیاهی منحصربه‌فرد است. این منطقه در جنوب شرقی شهر بیارجمند و در شمال کویر مرکزی ایران واقع است. دو اثر طبیعی نادر در این منطقه رمل‌های کویری و کوهستان مجاور آن است که روستای هدف گردشگری رضاآباد با معماری خاص کویر (سقف‌های گنبدی) حدفاصل رمل‌ها و کوهستان شکل‌گرفته است.

بازار

بازار شاهرود یکی از بازارهای تاریخی و بزرگ استان است که در مرکز شهر شاهرود قرار دارد. قدمت این بازار به دوره قاجاریه بازمی‌گردد، بازار شاهرود علاوه بر راسته اصلی دارای سه سوق و چهارسوق و چندین کاروانسرا، آب‌انبار، حمام و مدرسه است و ازنظر اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای در شاهرود برخوردار است.

خانه یغمایی‌ها

این خانه که به‌جای مانده از خانه‌های زیبای شاهرود قدیم است، در خیابان تهران، خیابان ۸ شهریور (بهرام) واقع‌شده و در اوایل دوره پهلوی به سال ۱۳۰۴ ه. ش ساخته‌شده است. این بنا به لحاظ مشخصه‌های معماری سنتی در سطح شهرستان بی‌نظیر است. فرم پلان به‌صورت حیاط مرکزی بوده، ورودی خانه در قسمت جنوبی با یک راهرو (دالان) به حیاط مرتبط است. این خانه تاریخی دارای بادگیر و حوض‌خانه و اتاق‌های مهمان، ایوان و آب‌انبار است.

مسجد شیخ علی‌اکبر

مسجد شیخ علی‌اکبر شاهرود یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی شاهرود است که در خیابان شهید صدوقی (مزار) از گذشته به یادگار مانده است. تاریخچه این مسجد مربوط به اواسط حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار است. بانی این مسجد مرحوم حاج شیخ علی‌اکبر در سال ۱۲۷۴ هجری قمری است. از ویژگی‌های این مسجد وجود چهار محراب در قسمت‌های مختلف است که یکی در گنبد خانه و مابقی در شبستان‌های مسجد قرار دارد.

مسجد جامع شاهرود

این بنا از مساجد تک ایوانی و مربوط به دوره ایلخانی است. این مسجد از چند شبستان تشکیل‌شده، مصالح آن خشت خام است که با اندود کاه‌گل و گچ پوشانده شده است. مسجد جامع شاهرود به‌صورت خاصی ساده و بدون تزئینات بوده و در روبه‌روی بافت تاریخی شاهرود در خیابان مسجد جامع قرار دارد.

تکیه زنجیری

ساختمان تکیه زنجیری شامل دو قسمت نوسازی شده و بنای قدیمی است. این بنا در شمال شهر شاهرود و در بافت قدیمی شهر قرار دارد. قسمت باقی‌مانده از بنای قدیمی شامل یک حیاط مرکزی است که دورتادور آن در طبقه همکف حجره‌های متعدد قرار دارد. حیاط دارای ۲ ورودی شمالی و جنوبی است. شاه‌نشین‌ها روی ورودی‌های شمالی و جنوبی چند پله بالاتر از کف طبقه اول قرار دارند. زنجیر فلزی که آلیاژ خاصی از آهن است و احتمالاً لنگر کشتی‌های قدیمی بوده بر روی دو چنار و دوپایه فلزی قرار دارد. پوش روی حیاط که عنصری از معماری تکیه‌های زمان قاجار بوده (تکیه دولت) در ایام عزاداری بر روی زنجیر قرار می‌گیرد.

تکیه برنجی و موزه آب

بنای حسینیه در دو طبقه در دو طرف حیات حسینیه به‌صورت قرینه است. سر در حسینیه به‌صورت قدیمی خود باقی و ازلحاظ معماری حائز اهمیت است، ورودی حسینیه شامل سه دالان قوسی شکل است. سقف دالان بزرگ از لحاظ معماری دارای اهمیت است. در چوبی ورودی دالان‌ها به‌ویژه در بزرگ با سردرهایی به‌صورت هلالی جلوه خاصی دارند. موزه تخصصی آب باهمت متولی مجموعه در این حسینیه دایر و مورد بازدید علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

گزارش از سمانه سلطانی‌پور سرپرست معاونت صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان