مرتضی گراوند، باستانشناس و مدیر پایگاه ملی معبد آناهیتای کنگاور در یادداشتی نوشت: این منطقه جغرافیایی به علت شرایط مناسب زیست محیطی در دوره پیش از تاریخ نیز مورد توجه بوده است. شواهد و مدارک باستان شناختی به خوبی نشان می دهد که در هزاره چهارم پیش از میلاد گروه‌های انسانی در محیط پیرامونی و در دامنه ارتفاعات کوه پرآو سکنا داشته‌اند.

بنابراین در قرون میانه و متاخر ساسانی با تغییر مرکز حکومت از فارس به نواحی غربی و تبدیل شدن تیسفون به پایتخت شاهان ساسانی این بخش از لبه غربی فلات ایران به یکی از مهمترین مراکز سیاسی- فرهنگی ساسانیان تبدیل می‌شود. وجود آثار متعدد از دوره ساسانی در امتداد جاده خراسان از غربی‌ترین نقطه استان کرمانشاه (عمارت خسرو در قصر شیرین) تا شرقی‌ترین نقطه آن( بنای تاریخی کنگاور) گواهی است، بر این ادعا.

اولین اثر به جای مانده از دوره ساسانی در طاق‌بستان، نقش برجسته‌ای است که در آن چهار چهره سیاسی- مذهبی بر سطح آن نقر شده است. این نقش برجسته به لحاظ بازه زمانی متعلق به اردشیر دوم ساسانی است که بین سال‌های (۳۷۹-۳۸۳ میلادی) بر امپراطوری ساسانی حکمرانی کرده است. این نقش برجسته (نگار کند) مراسم تاج ستانی و یا ولیعهدی اردشیر دوم ساسانی را نمایش می‌دهد که با حضور ایزد مهر یا میترا در حال انجام است.

ایزد مهر نماد عهد پیمان در ایران باستان نظاره گر بر انجام این مراسم سیاسی- مذهبی است که بر روی گل نیلوفر ایستاده و در دست خود ترکه‌های درخت انار( بَرسم) را دارد. در این نقش برجسته در زیر پای موبد موبدان و اردشیر دوم ساسانی نقش جولیانوس شاه مغلوب شده امپراطوری روم به تصویر کشیده شده است. پس از اردشیر دوم و با به قدرت رسیدن شاپور سوم ساسانی(۳۸۳-۳۸۸ میلادی) و با توجه به جایگاه سیاسی لبه غربی ایران در دوره ساسانی این شاه ساسانی برای اعتبار بخشی به جایگاه سیاسی خود در دل یک تاق کوچک نقش خود( شاپور سوم) و پدرش (شاپوردوم) را همراه با دو کتیبه به خط پهلوی ساسانی نقر کرده است.

آخرین نقش برجسته و تاق ایجاد شده در طاق‌بستان متعلق به آخرین شاه قدرتمند ساسانی خسرو دوم(۶۲۸-۵۹۰ میلادی) است. این شاه ساسانی پس از دو قرن(۲۰۲ سال) دستور می‌دهد تاق بزرگ طاق‌بستان را در کنار دیگر نقش برجسته‌ها ساسانی در دیواره کوه پَرآو نقر کنند. در واقع این اقدام خسرو را می‌توان یکی از شاهکارهای هنر معماری دستکند دوره ساسانی بر شمرد که از جنبه‌های مختلف هنری، معماری، مذهبی و سیاسی قابل بررسی است.

انتهای تاق بزرگ طاق‌بستان به دو بخش تقسیم شده که در قسمت فوقانی آن، نقش خسرو شاه ساسانی در مرکز نقش ایستاده و در حال دریافت حلقه قدرت شاهی از دست موبد موبدان است. در این مراسم مذهبی – سیاسی الهه آناهیتا نماد آب و باروری در ایران باستان که تنگ آبی در دست دارد و در حال ریختن آب است و نظاره‌گر بر انجام این مراسم است، در قسمت زیرین، نقش سواره نظام و زره پوشی که نیزه‌ای بلند در دست دارد نقر شده است.

درخصوص این سواره نظام ساسانی دو دیدگاه به طور کلی وجود دارد: برخی آن را خسرو شاه ساسانی سوار بر اسب معروف شبدیز می‌دانند و برخی دیگر بر این باور هستند که سواره تاق بزرگ طاق‌بستان متعلق به بهرام نماد جنگ ساسانیان است. در واقع این نقش به خوبی گویای ساختار شکلی نیروی سواره نظام ساسانی است که از طریق آن می‌تواند ویژگی سپاه نظامی ساسانی را به لحاظ پوشش، زره و نوع سلاح‌های که مورد استفاده آن‌ها در نبرد با دشمنان این سرزمین بوده را مورد بررسی و پژوهش قرار داد.

آنچه که تاق بزرگ را از دیگر نقش‌ها و نگار کندهای مجموعه طاق‌بستان مجزا می‌کند، نقش‌های جانبی و تزیینات بیرونی تاق است که بیانگر برخی از باورهای مذهبی و سیاسی دوره ساسانی است. در دیواره‌های جانبی تاق دو صحنه شکار به تصویر کشیده شده که مراسم شکار شاهانه را نمایش داده است. در یک سمت این دیوار صحنه شکار گراز که شاه ساسانی در مرکز صحنه قرار گرفته و در پیرامون آن نیز نوازندگان و چنگ نوازان مشغول نواختن آلات موسیقی هستند و شاه با هاله نوری که در گرداگرد صورتش نمایش داده شده در حال شکار است.

صحنه دیگری که در دیوار جانبی و مقابل صحنه شکار گراز به تصویر کشیده شده، صحنه شکار گوزن است. در این صفحه نَقر شده شاه ساسانی با اسب خود وارد شکارگاه می‌شود و در این بخش نوازندگان و دف نوازان نیز همانند صحنه مقابل(شکار گراز) در حال نواختن آلات موسیقی هستند. نکته جالب در این صحنه، وجود گوزن دست آموزی است با روبانی بر گردن در میان حصار شکارگاه. در واقع رها کردن این گوزن دست آموز در میان شکارگاه گوزن با هدف هدایت گوزن‌های وحشی به سمت گوزن دست آموز بوده تا در تیررس شاه ساسانی قرار بگیرند.

در واقع شگارگاه های به تصویر کشیده در دیوارهای جانبی تاق بزرگ طاق‌بستان بیانگر شکارگاه‌های شاهانه ساخته شده در دشت‌های فراخ و خوش آب و هوای کرمانشاه در دوره پادشاهی خسرو دوم است. از این دست شکارگاه‌ها در بخش‌های مختلفی از کرمانشاه شناسایی شده که از جمله آن‌ها شکارگاه مرادحاصل، َسمگان و شکارگاه گاماسیاب است.

در نمای بیرونی تاق بزرگ نقش دو فرشته بالدار( الهه نیکه) نماد پیروزی و همچنین درخت‌هایی نقر شده که شبیه برگ‌های کَنگر هستند و بر این باور هستند که این درخت‌های نقر شده، نماد مشی و مشیانه در ایران باستان هستند. در واقع مشی و مشیانه نخستین جفت انسان در تاریخ اساطیری ایران محسوب می‌شوند. بنابراین تاق، بستان یکی از شاهکارهای هنر معماری دستکند دوره ساسانی است که به لحاظ باستان شناسی و تاریخ و هنر از اهمیت بسزایی برخوردار است.