طریق‌العلما مسیری فرعی است که نجف را به کربلا متصل می‌کند و اگرچه قدری طولانی‌تر از راه اصلی است، اما رود فرات، نخلستان‌ها، باغ‌ها و مزارع در حاشیه آن قرار دارند و بر خاطره‌انگیزی مسیر می‌افزایند.

عالمان و بزرگان نجف اشرف، زیارت پیاده کربلا را حتی با وجود شدیدترین ممنوعیت‌های وضع شده از سوی رژیم بعث عراق انجام می‌دادند و برای زنده نگاه‌داشتن این سنت، این مسیر پرپیچ و خم را انتخاب کرده بودند تا زیر پوشش باغ‌ها و نخلستان‌ها بتوانند خود را به کربلا برسانند.

عالمان بزرگوار شیعه در سخت‌ترین شرایط نیز این سنت را ترک نکرده‌اند و برخی از آن‌ها نظیر شیخ اسحاق نجفی در این مسیر جان خود را از دست داده‌اند.

سنت تاریخی

زیارت حرم حسینی در دوران بنی‌امیه، بنی‌مروان و بنی‌عباس با فراز و نشیب‌هایی همراه بود، اما با وجود فشارها، هیچ‌گاه رو به خاموشی ننهاد. تا اینکه در دوران آل‌بویه و آزادی نسبی شیعیان، زیارت اربعین اوج گرفت و همچون دیگر شعائر شیعه تثبیت شد. بسیاری از علمای بزرگ پیشتاز این حرکت بوده و در این مسیر گام نهاده‌اند. در میان متأخران بزرگانی نظیر شیخ انصاری و آخوند خراسانی به این سنت عمل می‌کرده‌اند.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد پیاده‌روی شیعیان در قرن‌های متمادی وجود داشته است. برخی شرق‌شناسان اروپایی در قرن‌های گذشته مسیری فرعی میان نجف و کربلا را گزارش کرده‌اند که از میان رودها و باغ‌ها می‌گذرد.

با خودرو یا پیاده؟

با ظهور خودرو و وسایل نقلیه موتوری در قرن گذشته، پیاده‌روی اربعین در دوره‌ای کم‌رنگ شد و در خطر فراموشی قرار گرفت. حتی به تعبیر شیخ آقابزرگ تهرانی این حرکت در دوره‌ای کم‌ارزش تلقی می‌شد و مخصوص طبقه فقرا و نیازمندان معرفی می‌شد، اما شتابی که خودرو به زندگی بشر داد، فقط چند سالی به چشم آمد و نتوانست جای پای پیاده را بگیرد. مردم فارغ از چارچوب‌های مدرن و فهم صنعتی از جهان دوباره به این مسیر انسان‌ساز بازگشتند.

علمای بزرگی نظیر آیت‌الله محدث نوری، شاهرودی و علامه امینی با اهتمام ویژه بر این سنت و حضور هر ساله خود و شاگردانشان در این مسیر، سنت پیاده‌روی اربعین را احیا و به عالم تشیع معرفی کردند. تا جایی که در دهه ۵۰ شمسی پیاده‌روی اربعین به مراسمی بزرگ تبدیل شده بود و حضور زائران از قومیت‌ها و ملیت‌های مختلف در منابع مکتوب ثبت شده است که در میانشان گروه‌هایی که نوحه‌ها و شعارهای عربی، فارسی، ترکی و اردو می‌خواندند، بیش از سایران بوده‌اند.

سیره علما در طریق‌العلما

در این دوره علمای بزرگ متعددی با این کاروان‌ها پیاده به کربلا می‌رفتند. مرحوم میرزای نائینی، مرحوم کمپانی، مرحوم شاهرودی و مرحوم محدث‌نوری از آن جمله بشمار می‌روند.

محدث نوری، استاد شیخ عباس قمی از جمله کسانی است که زیارت پیاده را احیا کرد. علامه امینی از جمله پیشتازان تثبیت و اشاعه شعائر حسینی بود و زیارت پیاده امام حسین (ع) را بر خود واجب می‌دانست و او را جمعی از مؤمنان و دوستانش همراهی می‌کردند.

آیت‌الله مرعشی نجفی زمانی که در نجف بود بیش از ۲۵ بار با پای پیاده به زیارت امام حسین (ع) مشرف شد و در این مسیر تعداد قابل توجهی از طلاب همراهش بودند. امام موسی صدر نیز حضوری عاشقانه در پیاده‌روی اربعین داشت.

مرحوم آیت‌الله شاهرودی بیش از ۴۰ سفر پابه‌پای کاروان‌ها بود. مرحوم آقامصطفی خمینی هم مقید بود به آن و گاهی پاهایش تاول می‌زد و خونابه هم راه می‌افتاد. می‌گویند همان طور که باذوق و خوش‌مشرب بود، وقت عزاداری هم کم‌نظیر بود؛ در حین پیاده‌روی دعا می‌خواند و اشک می‌ریخت و ذکر مصیبت، شانه‌هایش را به لرزه درمی‌آورد.

سیاحت در زیارت

راه «طریق‌العلما» در سالیان گذشته چندان مورد اقبال زائران نبود و عمدتاً بومیان محلی و برخی طلاب آن را انتخاب می‌کردند اما در سال‌های اخیر اقبال بیشتری از سوی زائران به ویژه ایرانیان به آن دیده می‌شود.

عمده مسیر «طریق‌الشط» در امتداد رود فرات و نخلستان‌های اطراف آن است و به همین دلیل آب و هوای متعادل‌تری داشته و عبور از سایه نخلستان و قدم زدن بر ساحل فرات نیز برای زائران جذاب است. چنین طبیعتی با وجود مسیر طولانی‌تر، خستگی پیادگان را کمتر می‌کند، اما بیشترین جذابیت مسیر، روبه‌رو شدن با مردم میهمان‌نواز حاشیه روخانه تاریخی فرات است که جذابیت و حزن مسیر را دوچندان می‌کند.

سرمایه‌گذاری به توان اربعین

در طریق‌العلما کمتر به موکب‌های بزرگ و پرطمطراق برمی‌خورید. رتق و فتق زائران را بومیان و روستاییان ساکن در طول مسیر برعهده دارند و همین سادگی و بی‌آلایشی، زیبایی و جذابیت مسیر را دوچندان کرده است.

مردم مسیر فرات، یا کشاورز و باغدار هستند و یا دامدار، اما با وجود تنگدستی، دست و رویی گشاده دارند و همه داراییشان را به استقبال زائر در طبق اخلاص می‌گذارند. میوه‌های باغ‌هایشان به‌ویژه خرما و انجیر را به زائران تعارف می‌کنند و درهای خانه‌هایشان به روی زوارالحسین (ع) باز است.

مردمی که در طول سال از هزینه‌هایشان می‌زنند و پس‌انداز می‌کنند تا سرمایه بیشتری برای پذیرایی زائران اربعین داشته باشند و سود بیشتری ببرند از سرمایه‌گذاری برای حسین (ع).

خدمت به زور خنجر!

آیت‌الله مکارم شیرازی از علما و مراجع عظام شیعه، خاطره جالبی از شوق این مردم برای خدمت به زائران پیاده نقل می‌کند: «در نجف که درس می‌خواندیم، طلاب در ایام مخصوصی پیاده به کربلا می‌رفتند. ما از نجف می‌آمدیم به کوفه و از کنار شط می‌رفتیم به سوی کربلا. در اطراف شط، قبایل شیعه هستند و خیلی به زوار علاقه دارند. رئیس قبیله معمولاً مضیف یا مهمان‌خانه کوچکی دارد و یکی از شرایط رؤسای قبیله، داشتن مضیف است. شب‌ها می‌رفتیم در مضیف آن‌ها و خیلی هم خوشحال می‌شدند که از زوار امام حسین (ع) پذیرایی می‌کنند.

در یکی از سفرها، ظهر اتراق کرده بودیم و بعدازظهر باید راه می‌افتادیم. اما ابتدای راه چند تا از جوان‌های عرب آمدند و پیشنهاد کردند شب را در مضیف ما باشید. گفتیم تازه راه افتادیم و باید قدری راه برویم. گفتند علاج ندارد! از آنان اصرار و از ما انکار. یک وقت دیدیم خنجر کشیدند که مدتی است میهمان برایمان نیامده و باید پیش ما بمانید! یعنی این قدر علاقه به خدمت زوار داشتند! من گفتم قول می‌دهیم از طرف شما زیارت کنیم و اجازه مرخصی ما را بدهید. دیگر هر طوری بود راضیشان کردیم و اجازه مرخصی را گرفتیم و حرکت کردیم.»

به استقبال خطر

حزب بعث عراق از سال ۱۹۷۴ محدودیت‌های برگزاری مراسم مذهبی را تشدید کرد و پس از آن هر نوع برقراری موکب و پیاده‌روی به سمت کربلا ممنوع اعلام شد.

با وجود این زائران پیاده در این مسیر از لابه‌لای درختان و مزارع حرکت می‌کردند تا شناسایی نشوند. به دلیل مسائل امنیتی به‌طور عمده شب‌ها راه می‌رفتند و روزها مخفی می‌شدند و استراحت می‌کردند. مردم در بین راه به صورت مخفیانه به استقبالشان می‌شتافتند؛ درِ خانه‌های خود را به روی زائران اربعین باز می‌گذاشتند تا بتوانند به سرعت وارد شوند و در صورت پرسش مأموران، به عنوان میهمان و بستگان معرفی می‌شدند.

دلالی پرافتخار

در دوره‌هایی از تاریخ که سفر پیاده اربعین به دلیل محدودیت‌های حاکمان یا ناامنی ناشی از حضور نواصب با خوف و خطر و ممانعت همراه بود، طوایفی از روستاییان عراقی اقدام به راهنمایی زائران از کوره‌راه‌ها و میان نخلستان‌ها می‌کردند که به آن‌ها دلال‌الطریق یا راهنما می‌گفتند.

این منصب گاه سال‌ها در خانواده‌ای نسل به نسل می‌چرخید و با وجود خطرات فراوان جانی و مالی، به عنوان یک سند افتخار پنهان شناخته می‌شد.

پیاده‌ها در برابر یزیدیان زمان

بعثی‌ها خیلی فشار آوردند برای محدود شدن این حرکت اما سخت‌گیری که بیشتر می‌شد، واکنش مردم هم فزونی می‌یافت، تا جایی که تبدیل شد به پرچمی برای مبارزه با رژیم بعث و ابراز انزجار از یزیدیان زمان.

پیاده‌روی جاده غیررسمی کنار فرات، گاه رنگ مبارزه و مخالفت با رژیم عراق به خود می‌گرفت و در اربعین سال ۱۳۹۷ قمری به برخورد سخت نیروهای بعثی انجامید. در انتفاضه صَفَر و اربعین خونین، با تانک و زره‌پوش و هواپیما راهپیمایی زائران پیاده حسین (ع) را در هم کوبیدند و بسیاری را بازداشت کردند. شعارشان این بود: «أبد والله ما ننسی حسینا» (به خدا قسم، هرگز حسین (ع) را فراموش نخواهیم کرد.)