یکی از موضوعات مورد توجه در گزارش توسعه سفر و گردشگری ۲۰۲۱ مجمع جهانی اقتصاد که به تازگی منتشر شده است، تغییرات اساسی در دینامیک تقاضای سفر و گردشگری بوده است. این گزارش به دلیل اهمیت آگاهی از آخرین روندها و تحولات بین‌المللی در صنعت گردشگری، به ارائه چکیده‌ای از نتایج به‌دست آمده در این خصوص می‌پردازد. بخش سفر و گردشگری با شرایط عملیاتی دشواری مواجه شده است، اما تغییر دینامیک تقاضا، فرصت‌ها و نیاز به انطباق را ایجاد کرده است. در کوتاه مدت، چالش‌هایی مانند کاهش ظرفیت، تنش‌های ژئوپلیتیکی و کمبود نیروی کار روند بهبود را کند می‌کنند. با این حال، فرصت‌های جدیدی نیز در حوزه‌هایی مانند گردشگری داخلی و طبیعت‌گردی، ظهور عشایر دیجیتال (Digital Nomads) و مسافران کاری- تفریحی (Bleisure) ایجاد شده است. توانایی ذینفعان بخش سفر و گردشگری برای انطباق با این شرایط، بر ظرفیت آن برای سازگاری و انعطاف‌پذیری تاکید می‌کند.

عشایر دیجیتال افرادی هستند که با استفاده از فناوری و اینترنت به دورکاری پرداخته و بدون وابستگی به حضور در مکانی معین، همانند عشایر به صورت آزادانه در حین سفر زندگی می‌کنند. در حالی که برخی از عشایر در کشورهای مختلف سفر می‌کنند، برخی دیگر بر روی یک منطقه تمرکز می‌کنند. عشایر دیجیتال اغلب شاغلان دورکار جوان، کوله‌گردها، افراد بازنشسته یا نیمه‌بازنشسته و کارآفرینان هستند. مسافران کاری-تفریحی افرادی هستند که سفرهای کاری خود را به منظور تفریح و داشتن اوقات فراغت به صورت طولانی‌تری برنامه‌ریزی می‌کنند. این پدیده از سال ۲۰۱۱ مورد مطالعه قرار گرفته است و بر اساس برخی مطالعات، این نوع سفرها سالانه ٪۷ رشد داشته‌اند.

یک نظرسنجی جدید نشان می‌دهد که اکثر مسافران پروتکل‌های ایمنی، محدودیت‌ها و پاکیزگی را از عوامل کلیدی در تصمیم‌گیری سفر می‌دانند. در کوتاه مدت، کسب و کارها، مقاصد و سازمان‌های بین‌المللی از طریق اقداماتی مانند ایجاد پروتکل‌ها و صدور گواهینامه‌های مختلف به این مسائل پاسخ داده اند. برای مثال، شورای جهانی سفر و گردشگری، پروتکل‌ها و مهر گواهی سفرهای ایمن (Safe Travels protocols and certification stamp)  را معرفی کرده است که ذینفعان بخش سفر و گردشگری می‌توانند از آن استفاده کنند تا به مشتریان خود نشان دهد که از شیوه‌های استاندارد سلامت و بهداشت جهانی پیروی می‌کنند.

وقوع جنگ اخیر در اوکراین و تحریم‌ها و محدودیت‌های مسافرتی ناشی از آن در ارتباط با روسیه، فشار مضاعفی در مسیر بهبود اوضاع بوده است. خطوط هوایی در سراسر جهان مجبور به تغییر مسیرهای پروازی خود شده‌اند و این امر باعث افزایش زمان و هزینه‌های سفر شده است. در عین حال، روند بازیابی شکننده تقاضای گردشگری بین‌المللی می‌تواند با افزایش تردید در میان مسافران برای بازدید از اروپا کاهش یابد. بسیاری از اقتصادهای سفر و گردشگری در اروپا، اوراسیا و فراتر از آن نیز ممکن است به دلیل کاهش تقاضا از سوی روسیه و اوکراین آسیب جدی ببینند. این دو اقتصاد در مجموع حدود ۳۷ از هزینه‌کردهای گردشگری بین‌المللی را به خود اختصاص می‌دادند و روسیه منبع اصلی بازدیدکنندگان از آذربایجان، گرجستان و ترکیه گرفته تا امارات متحده عربی و تایلند بوده است.

اگر چه عواملی چون افزایش تقاضای سفر، کمبود نیروی کار و ظرفیت و سایر کاستی‌ها، اختلالات اساسی در زنجیره تأمین جهانی و افزایش قیمت سوخت و تورم ناشی از دلایلی مانند جنگ در اوکراین هنوز به طور کامل در ستون رقابت‌پذیری قیمت TTDI در سال ۲۰۲۱ منعکس نشده است، پیش‌بینی می‌شود هزینه‌ها و قیمت خدمات در کل زنجیره تأمین و اکوسیستم سفر و گردشگری افزایش یابد. به عنوان مثال، در سیزدهم ماه مه ۲۰۲۲، قیمت سوخت جت بیش از دو برابر سال قبل بود، که اگر همچنان بالا بماند، قیمت بلیط احتمالا افزایش خواهد یافت. تحلیل‌های اخیر سازمان جهانی گردشگری نشان می‌دهد که چگونه افزایش قیمت ناشی ازعدم اطمینان به دلیل تعارضات، افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی و تورم، به طور عمومی، بر قدرت خرید مصرف‌کننده فشار وارد کرده و رشد اقتصاد جهانی را کاهش داده و به طور بالقوه بر عملکرد بخش سفر و گردشگری تأثیر می‌گذارد.

علاوه بر این، از آنجایی که اقتصادهایی مانند ایالات متحده با افزایش نرخ بهره با تورم مبارزه می‌کنند، تقاضای مصرف‌کننده و سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری ممکن است تحت تأثیر افزایش هزینه اعتبارات نیز قرار بگیرد.

 نتایج TTDI نظریه تغییر در دینامیک تقاضا را که جهان شاهد آن بوده است، بیشتر تقویت می‌کند. در بازه زمانی سال ۲۰۲۱ تا سال ۲۰۱۹، دومین رکن بهبودیافته، منابع طبیعی بوده است که به طور میانگین ۲,۵% ارتقا یافته است. در حالی که گسترش تعداد سایت‌های میراث‌طبیعی جهانی ثبت‌شده در یونسکو و مناطق حفاظت‌شده مانند پارک‌های ملی تأثیر مهمی در بهبود این وضعیت داشته است، اما مهمترین عامل این پیشرفت از توانایی مقاصد برای جلب علاقه به بخش‌های مرتبط با طبیعت است که به طور میانگین رشدی ۲۰.۸% را در ارزش تقاضای دیجیتال (Digital Demand Value) رقم زده است. این معیار بر اساس جستجوهای آنلاین برای موضوعاتی مانند «دیدنی‌های طبیعی»، «فعالیت‌های فضای باز» و «اقامتگاه‌های روستایی» سنجیده می‌شود.

از سوی دیگر، با کاهش سفرهای کاری، رکن «منابع غیر اوقات فراغت» یکی از بزرگترین کاهش‌ها را در میانگین عملکرد را داشت (منفی ۱,۹%). سرعت بهبود این بخش کمتر از سفرهای تفریحی است که ناشی از عواملی چون انعطاف‌پذیری در محل کار و در دسترس بودن جایگزین‌های مجازی برای جلسات حضوری و در نتیجه کاهش سفرهای شرکتی است. این موضوع بسیاری از بخش‌های گردشگری را مجبور به سازگاری می‌کند. برای مثال، تورگردانان فعال در بخش جلسات، مشوق‌ها، کنفرانس‌ها و رویدادها (MICE)  ممکن است مجبور شوند بیشتر به رویدادهای کوچک‌تر و ترکیبی (hybrid) تکیه کنند.

کسب و کارها و مقاصد گردشگری بیش از پیش به دنبال جذب فرصت‌هایی هستند که این ماهیتِ در حال تغییرِ کار به آنها ارائه می‌دهد. در طول همه‌گیری کرونا، کسب و کارهای بیشتری مجازی شده‌اندو بخش بیشتری از نیروی کار، مستقل شده‌اند. این نیروهای کار مستقل نیز به طور فزاینده‌ای مایل به سفر هستند. یک نظرسنجی جدید نشان داد که سهم نیروهای کار مستقل ایالات متحده که در خارج از کشور تجارت می‌کنند از ۱۲٪ در سال ۲۰۱۳ به ۲۸٪ در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است.

برای پاسخ گویی به این بازارهای در حال رشد، کسب و کارهای گردشگری باید انعطاف‌پذیرتر شوند و محصولات جدید و نوآورانه ایجاد کنند. به عنوان مثال، برخی از گروه‌های مهمان‌نوازی (هتلداری) بزرگ در حال ایجاد املاک جدید برای اقامت طولانی‌مدت هستند که شامل آشپزخانه و فضاهای نشیمن می‌شود. برخی دیگر هم بسته‌هایی را معرفی کرده‌اند که نرخ‌های کمتری را برای افرادی که مدت طولانی‌تری در یک اقامتگاه می‌مانند، ارائه می‌دهند. این اقامتگاه‌های خاص شامل خدمات فناوری اطلاعات و اتاق‌های جلسه می‌شود. در حالی که کسب و کارهای مجازی فضای اداری کمتری نیاز دارند، شرکت‌ها و کارمندان آن‌ها ممکن است به امکاناتی برای برگزاری جلسات و رویدادهای منظم نیاز داشته باشند که این بخش می‌تواند پاسخگوی این نیاز باشد.

با این حال، توجه به این نکته مهم است که این فرصت‌های جدید برای پاسخ به نیاز بازار سفرهای گرانقیمت مناسب است و احتمالا نمی‌تواند ضرر کلی ناشی از کاهش سفرهای کاری و تجاری را جبران کند. در نهایت، اپراتورهای گردشگری همچنین مجبور شده‌اند برای مقابله با ابهامات در مورد مقررات سفر و بیماری همه‌گیر کرونا، و همچنین افزایش تمایل مصرف کنندگان برای ایجاد تغییرات لحظه آخری یا اضافه کردن اقامت تفریحی به سفرهای کاری خود، سیاست‌های رزرو و کنسلی انعطاف‌پذیرتری را در پیش بگیرند.

از نقطه نظر مقصد، بسیاری از دولت‌ها نیز با این شرایط متغیر سازگار شده‌اند تا از تغییرات دینامیکِ تقاضا، نهایت استفاده را ببرند. بسیاری از کشورها مشوق‌های مختلفی را برای تقویت گردشگری داخلی ارائه کرده‌اند. به عنوان مثال، هنگ کنگ، سنگاپور، کره جنوبی و ژاپن برنامه‌های مختلفی را اجرا کرده‌اند که برای سفرهای داخلی تخفیف، کوپن و یارانه ارائه می‌کند. در همین حال، کشور آروبا (جزئی از پادشاهی هلند) از طریق ویزای کار طولانی و سایر مزایا از طریق برنامه One Happy Workation خود، بازار عشایر دیجیتال را هدف قرار داده است.

گرایش به سمت گردشگری روستایی و مبتنی بر طبیعت، فرصتی را برای اقتصادهای کمترتوسعه‌یافته فراهم می‌کند تا از مزایای گردشگری استفاده کنند. منابع طبیعی یکی از ارکانی است که در آن اقتصادهای با درآمد پایین معمولا رتبه بالاتری نسبت به کشورهای پردرآمد دارند. با بازسازی بخش گردشگری، فرصتی برای استفاده از افزایش تقاضای سفر داخلی و مبتنی بر طبیعت، ترجیح فزاینده مصرف‌کنندگان برای مدیریت ردپای کربن خود و نیاز به پرداختن به مسائل سابقه‌دار مانند تراکم بیش از حد گردشگران (اُورتوریسم)، با سرمایه‌گذاری و سیاست‌هایی که به توزیع سفر کمک کند، وجود دارد تا تاب‌آوری بخش گردشگری افزایش یابد.

ضروری است اقدامات مناسب برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل، گردشگری، بهداشت و فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستاها، طبیعت و مقاصد ثانویه صورت گیرد تا گردشگری و مزایای آن به جوامع بیشتری منفعت رسانده، آن‌ها را به مقاصد جذاب‌تری تبدیل کرده و ظرفیت آن‌ها برای جذب بازدید کنندگان بیشتر را افزایش دهد. در مراکز شهری، بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای و حمل ونقل عمومی و دسترسی به گزینه‌های حمل ونقل کار آمد، قابل دسترس، ایمن و مقرون به صرفه می‌تواند احتمال ازدحام بیش از حد را کاهش دهد و منجر به افزایش کیفیت زندگی ساکنان و تجربه بهتر بازدید کنندگان شود.

با وجود چالش‌های کنونی همچون تغییر دینامیک تقاضا و فرصت‌ها و ریسک‌های آینده، می‌توان بخش گردشگری را فراگیرتر، پایدارتر و تاب‌آورتر کرد. البته این امر مستلزم بررسی دقیق و مؤثر و همچنین استفاده از محرک‌ها و استراتژی‌های توسعه از جمله بازیابی و تسریع در باز بودن فضای بین‌المللی و جلب اعتماد مصرف‌کننده از طریق اقداماتی مانند بهبود سلامت و امنیت، ایجاد شرایط اشتغال، کسب و کار و شرایط اجتماعی-اقتصادی مطلوب و فراگیر، تمرکز بیشتر بر پایداری زیست محیطی، تقویت مدیریت تقاضا و تأثیرات گردشگری، و سرمایه‌گذاری در فناوری دیجیتال است.

* ترجمه: حوزه وزارتی و امور بین‌الملل وزارت میراث‌فرهنگی