شهرستان تاریخی نائین در محور تاریخی و گردشگری شرق استان اصفهان واقع‌شده و یکی از پهناورترین شهرستان‌های استان اصفهان به‌شمار می‌رود و به‌نوعی دروازه ورود به کویر عظیم مرکزی ایران است.

این شهرستان با مساحتی بیش از ۳۵۰۰ کیلومترمربع شامل دو بخش مرکزی و انارک و سه‌نقطه شهری به نام نائین، بافران و انارک و هشت دهستان شامل کوهستان به مرکزیت روستای بلان، بهارستان به مرکزیت روستای کجان، بافران به مرکزیت روستای بافران، لای سیاه به مرکزیت روستای هماباد، چوپانان به مرکزیت روستای چوپانان است.

این شهرستان از شمال به استان سمنان، از شرق به خراسان بزرگ، از جنوب به استان یزد و از غرب به شهرستان‌های اردستان و کوهپایه محدود می‌شود.

این شهرستان دارای آب و هوایی کویری است و اختلاف درجه حرارت شب و روز در فصول سال کاملاً محسوس است و بارش آن بسیار کم و تابستان‌ها طولانی و بدون باران است. به همین دلیل استفاده از آب و مواهب آن در این شهرستان از گذشته‌های دور دارای اهمیت بسیار بوده و به همین منظور شیوه‌ها و ابزارهای مبتکرانه‌ای توسط نیاکان هنرمندمان در این منطقه به کار گرفته‌شده است.

پیشینه تاریخی این سرزمین کویری بر اساس شهادت منابع تاریخی به بیش از ۳ هزار سال قبل می‌رسد، لکن آنچه بیش از هر چیز دیگری قابل‌توجه است، تلاش دائمی نیاکان خداجوی در ایجاد فرهنگ و تمدنی پایدار در مقابله با مشکلات دائمی طبیعی پیش روی خود بوده به‌گونه‌ای که بخشی از این تلاش مستمر در معماری ابنیه و همچنین بهره‌گیری حداکثری از منابع محدود پیرامون خود در راستای امتداد حیات فرهنگی و تمدنی این دیار است، به‌نحوی‌که امروز نائین یکی از غنی‌ترین و پایدارترین پیشینه تمدنی را در مناطق کویری، فلات مرکزی ایران از ادوار گذشته تاکنون به خود اختصاص داده است.

آسیاب آبی ریگاره

یکی از شاهکارهای به‌جای مانده از هنرمندی نیاکان ما، بنای تاریخی آسیاب آبی ریگاره محله محمدیه نائین است که یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی این شهرستان در محله محمدیه محسوب شده که در حاشیه قبرستان تاریخی این محله بناشده است.

محمدیه به‌عنوان یکی از محلات قدیم شهر نائین در سال‌های گذشته به‌صورت روستایی مجزا از شهر نائین بوده و در حدود ۳۰ سال قبل و با گسترش تدریجی شهر با توجه به نزدیکی و فاصله دو کیلومتری از شهر نائین جزو محدوده شهر نائین قرارگرفته است.

آسیاب آبی ریگاره محمدیه در شرق قبرستان تاریخی بناشده و در سال ۱۳۸۴ با پیگیری‌ها و بررسی‌های به‌عمل‌آمده توسط اداره میراث شهرستان نائین و از روی گفته‌های بزرگان و سالخوردگان، محل این بنا مورد کاوش قرار گرفت که در ابتدا دهانه آن کشف و پس‌ازآن با توجه به پر شدن این بنا از خاک، خاک‌برداری‌های لازم انجام و تمامی فضاهای این بنای قدیمی نمایان شد.

آسیاب آبی ریگاره محمدیه از چند بخش تشکیل‌شده است که می‌توان به راهرو اصلی، دالان ارتباط دهنده ورودی و درب ورودی اصلی آسیاب، فضای اصلی آسیاب، بخش چرخ آسیاب، خروجی آب، تنوره، کانال ارتباطی بین قنات و تنوره و دریچه‌های تهویه هوا اشاره کرد.

قنات آسیاب آبی ریگاره معروف به قنات «کیخسرو» و از قنات‌های بسیار قدیمی محل است. این قنات در حال حاضر جاری بوده و زمین‌های کشاورزی منطقه شهداد را آبیاری می‌کند.

طول آسیاب آبی ریگاره محمدیه ۱۱۰ متر و عمق آن به ۳۰متر می‌رسد، چرخ آسیاب در پایین‌ترین نقطه آسیاب قرار دارد و این محل به‌وسیله اتاقکی کوچک به‌صورت چهارگوش ساخته‌شده که محوطه اصلی آسیاب را شامل می‌شود.

ورودی اصلی آسیاب از سطح زمین شروع شده و تا در اصلی ادامه دارد، که در حال حاضر قسمتی از بخش مذکور باز شده و قسمت دیگر آن به‌وسیله سنگ و آجر پوشیده شده است.

در قدیم تمامی ورودی تا دالان ارتباط دهنده فاقد پوشش و سقف بود، لیکن در سال ۸۴ که این قسمت خاک‌برداری شد با توجه به ارتفاع زیاد آن و احتمال خطرات جانی، با سنگ و آجر مرمت و پوشیده شد.

نکته‌ای که باعث مشهور شدن این آسیاب شده، بهره‌گیری از آب قنات و راه‌اندازی سنگ این آسیاب آبی در عمق ۳۰ متری زمین است، زیرا اکثر آسیاب‌های آبی در کنار رودخانه‌ها و نهرها بنا می‌شوند، لکن تنوره این آسیاب در عمق زمین و از قنات تغذیه می‌کند.

خوشبختانه با پیگیری‌های انجام‌شده، این بنا در سال ۱۳۸۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

* گزارش از محمدجواد مجمدی‌پور، مدیر روابط‌عمومی اداره میراث‌‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان نائین