ریشه‌های عید نوروز در فرهنگ کهن ایرانیان

تاریخ شهادت می‌دهد که خاستگاه نوروز ایران زمین بوده و بی‌شک آغاز این رخداد از ابتدای خلقت انسان رخ می‌دهد به‌گونه‌ای که انسان از ابتدای خلقت همواره وابسته به طبیعت و جلوه‌های شگفت‌انگیز آن بود، روی همین اصل طبیعت همواره نقش مهمی در زندگانی اجتماعی و اقتصادی وی داشته است. در این میان ایرانیان سخت‌کوش در طول هزاره‌های متمادی و پس از آنکه زندگی در دشت را از حدود ۱۲هزار سال پس از ترک غارنشینی آغاز کردند، پیش از هر ملت و قوم دیگری به درک عظمت خلقت خداوند در طبیعت نائل آمده و همواره از آن برای بهبود زندگانی خود بهره می‌بردند. با توجه به این نکته که ایرانیان از گذشته‌های دور همواره در فرهنگ خویش به اصول جدی اخلاقی پایبند بوده‌اند مبرهن است که بهره‌برداری از طبیعت همواره با پاسداشت آن همراه بوده است. بنابراین همگام با تغییرات طبیعت، ایرانیان گام‌به‌گام با آن همراه شده و ضمن تجلیل و تکریم آن، بخش قابل‌توجهی از فرهنگ کهن خویش را بر این اساس پایه‌گذاری کردند.

اگر نگاهی به فلسفه اعیاد و جشن‌های ایرانی از همان ابتدای حضور مردمان این سرزمین در تاریخ بشریت داشته باشم، در می‌یابیم که فلسفه اکثر این جشن‌ها بر اساس جدال خیر و شر و چیرگی نیکی بر بدی قرار دارد. در این میان آیین‌ها و جشن‌های مربوط به نوروز در فرهنگ کهن ایرانیان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به‌گونه‌ای که خاستگاه آن را باید در تاریخ کهن و حضور فرهنگ اساطیری در ساختار اجتماعی و فرهنگی این سرزمین جستجو کرد.

جایگاه عید نوروز در فرهنگ ایرانی از گذشته تا کنون

اکثر روایات کهن جایگاه نوروز را به دوران پادشاهان اسطوره‌ای ایران، یعنی دوره «پشدادیان» و «جمشید» یا «جم» چهارمین پادشاه پیشدادی نسبت داده‌اند.

حکیم ابوالقاسم فردوسی در اثر جاوید خود شاهنامه نقل نموده: هنگامی‌که جمشید از کارهای کشوری بیاسود بر تخت کیانی نشست و همه بزرگان لشکری و کشوری بر گرد تخت او فراهم آمدند و ضمن نثار انواع گوهر و زینت‌ها، بر وی درود فرستادند. لذا جمشید آن روز را که نخستین روز از فروردین و آغاز سال بود، نوروز نامید.

بسیاری از دانشمندان و مورخان دوران اسلامی همانند «ابن بلخی» و «ثعالبی»، «ابوریحان بیرونی»، «حمزه اصفهانی» و «خوارزمی» در منابع خود این روایت را کم‌وبیش به همین شکل بیان نموده‌اند. با این وصف ارتباط نوروز با جمشید از این نظر قابل‌توجه است که بنابر روایات اسطوره‌ای و روایات کهن ایرانی، روزگار وی بهترین دوران سعادت و سرسبزی و خرمی سرزمین ایران بوده، به گونه‌ای که حتی در کتاب اوستا بخش وندیداد – فرگرد دوم آمده که: «به روزگار او نه مرگ بود، نه پیری و نه درد.»

بر همین اساس بنای عظیم یادبود ایرانیان در عصر هخامنشیان در مرودشت فارس که یک مرکز آیینی بود و احتمالاً مراسم نوروز نیز در آن برگزار می‌شد به نام او یعنی «تخت جمشید» مشهور شده است.

اگر نگاهی به آیین‌های مربوط به نوروز داشته باشیم درمی‌یابیم که با توجه به کارکرد فرهنگی جامعه ایران ساختار آئین نوروز بر پایه اعتقادات ایرانیان به یگانه قادر متعال هستی آفرین قرار داشته. «گردیزی» از مورخان دوران اسلامی دراین‌باره ذکر کرده: «در نوروز جمشید آسیاسنگی اندر گردن دیوی افکند و بر وی نشست و او را اندر هوا ببرد تا خدای عزوجل گرما و سرما و بیماری و مرگ برگیرد. خدا دعای او در پذیرفت و چون دعای او مستجاب شد، شکر آن را جشن نوروز کردند.»

جشن نوروز که با آغاز فصل بهار هم‌زمان بود در اصل برای پاسداشت، قداست آفرینش انسان بوده است، لذا ایرانیان نوروز را روز امید نیز می‌خواندند. همچنین ابوریحان بیرون به نقل از «وندیداد» در «آثار الباقیه» ذکر کرده: «اهریمن برکت را از آب و گیاه گرفته بود و باد را از وزیدن بازداشته بود و درختان خشک شدند و دنیا نزدیک به نابودی بود، پس جم به امر خداوند به‌قصد منزل اهریمن و پیروان او رفت و دیرگاهی آنجا بماند و چون برگشت، جهان به حالت فراوانی و باروری و مردم به‌اعتدال رسیدند. در آن روز که جم برگشت مانند آفتاب طالع شد و نور از او برمی‌تابید و مردم از طلوع دو آفتاب در یک روز در شگفت شدند و آن روز را نوروز خواندند.»

اگر نگاهی به سیر تکوینی فلسفه نوروز که بنا به نظر برخی محققین از دوران ملکشاه سلجوقی به بعد بر اساس تقویم جلالی در ابتدای فصل بهار قرار گرفت، داشته باشیم، نیک درمی‌یابیم که اولین پیام اسطوره‌ای نوروز که برای اولین بار توسط ایرانیان به جهان اعلام شد. تکرار اسطوره «بندهشنی» یعنی، باززایی یا بازآفرینی زمان است و این به مفهوم نو شدگی و تجدید حیات طبیعت است که با شروع نوروز همراه بود. این اصل از نظر ایرانیان به مفهوم تجدید و تکرار و تکوین عالم است. در سال نو طبیعت تجدید حیات می‌کند که به معنی تکرار «بندهشن» و تکوین جهان است و با توجه به اعتقاد ایرانیان به جهان پس از مرگ به‌نوعی یادآور رستاخیز و «تن پسین» یا معاد بوده است. در یکی از متون پهلوی باستان دراین‌باره آمده: در ماه فروردین، روز خرداد، اورمزد خدای، رستاخیز و تن پسین کند. جهان بی‌مرگ و بی‌زمان (پیری) و بی‌بینش (بی‌رنج) شود. اهرمن و دیوان و دروغان بی‌کار شده و مردم به همه گاه سیر و خرسند باشند.

با در نظر گرفتن این نکته که نوروز، زایش و باززایی طبیعت و انسان را جلوه‌گر می‌سازد، به‌درستی درمی‌یابیم فلسفه نوروز به دنبال یادآوری فلسفه آفرینش به انسان‌های راست‌کردار است، لذا ایرانیان نوروز را روز امید نیز می‌خواندند.

تأثیر نوروز بر زندگی اجتماعی

طبق نظر بسیاری از محققین سده‌های اول دوران اسلامی نظیر: مسعودی، ثعالبی و بیرونی نوروز ارتباط تنگاتنگی با شکل‌گیری جامعه مدنی در ایران داشته، به‌گونه‌ای که بسیاری از بنیادهای جامعه و شکل‌گیری فرهنگ شهرنشینی در نوروز پدید آمد. همانند حفر چاه و قنوات، زه کشی نهرها، استخراج کوه‌ها، تولید انواع فلزها، ساخت گرمابه، ایجاد اوزان مختلف، تولید نخ ابریشم و انواع پارچه‌ها و ساخت انواع داروها، همگی در نوروز بود و حتی در نوروز بود که طبقات اجتماعی در شهرها پدید آمد.

تداوم فرهنگ نوروز در دوران اسلامی

با توجه به آسمانی بودن پیام نوروز و آیین‌های مربوط به آن، این سنت پسندیده در دوران اسلامی نیز ادامه یافت و تحت عنوان عید نوروز به حیات خود ادامه داد. مرحوم حاج شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح‌الجنان آدابی را به نقل از معلی بن خنیس از نزدیکان امام صادق (ع) عنوان نموده. ابن خنیس نقل کرده امام صادق (ع) به وی فرمود: تن خود را خوشبو گردان و در آن روز روزه بدار، پس چون از نماز پیشین و پسین و نافله‌های آن فارغ شدی چهار رکعت نماز بگذار، یعنی هر دو رکعت به یک سلام و در رکعت اول بعد از حمد ده مرتبه سوره «اناانزلنا» بخوان و در رکعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره «قل یا ای‌ها الکافرون» و در رکعت سوم بعد از حمد ده مرتبه سوره «قل هو الله احد» و در رکعت چهارم بعد از حمد ده مرتبه «قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ برب الناس» بخوان و بعد از نماز به سجده شکر برو و دعا بخوان (شرح دعا در کتاب مفاتیح ذکرشده).

علامه محمدباقر مجلسی از علمای بزرگ شیعه در عصر صفوی نیز در کتاب معروف بحارالانوار ضمن ذکر روایت معلی بن خنیس به بیان فضیلت این روز بزرگ و برتری آن نسبت به روزهای دیگر پرداخته است. همچنین در دعای نوروز که به امام صادق (ع) نسبت داده شده و با درود و صلوات بر رسول اکرم (ص) و خاندان پاکش و تمامی پاکان و سایر پیامبران همراه است بر بزرگی این روز گواهی شده است.

«اللهم بارک علی محمد و آل محمد و بارک لنا فی یومنا هذا الذی فضلته و کرمنه و شرفته و عظمت خطره.»

خداوند برکت ده بر محمد (ص) و آل محمد و مبارک کن برای ما در این روزی که برترش دادی و گرامیش نمودی و شرافت و بزرگیش بخشیدی.

نقش نوروز در توسعه گردشگری

بدون شک برای پرداختن به نقش نوروز در سیر تطور صنعت گردشگری، ذکر مطلبی از شادروان دکتر شریعتی خالی از لطف نیست: «نوروز تجدید خاطره بزرگی است، خاطره خویشاوندی انسان با طبیعت، هرسال این فرزند فراموش‌کار که سرگرم کارهای مصنوعی و ساخته‌های پیچیده خود است و آن را از یاد می‌برد، با یادآوری وسوسه‌آمیز نوروز، به دامن وی بازمی‌گردد و با او، این بازگشت و تجدید دیدار را جشن می‌گیرد. فرزند در دامن مادر، خود را بازمی‌یابد و مادر در کنار فرزند، چهره‌اش از شادی می‌شکفد، اشک شوق می‌بارد، فریادهای شادی می‌کشد و جوان می‌شود. در آن هنگام که مراسم نوروز را به پا می‌داریم گویی خود را در همه نوروزهایی که همه‌ساله در این سرزمین بود حاضر می‌یابیم.»

آری با این مقدمه این نکته باید ذکر شود که امروزه این سنت دیرینه که ریشه در اعتقادات ما دارد با آسایش و آرامش و تجدید قوا همراه شده، لذا ما بخشی از آن را امروز در سفرهای نوروزی هم‌وطنانمان می‌یابیم. اگر اعتقاد داشته باشیم سفر به قول مرحوم سهراب سپهری تلاش است برای جدید شدن و تازه گشتن، درمی‌یابیم که چگونه در طول بیش از ۵۰ سال اخیر بخش قابل توجهی از سفرهای ایرانیان در طول سال در ایام نوروز صورت می‌پذیرد.

در اینجا ذکر این نکته اهمیت دارد که سفرهای نوروزی متأسفانه در طی این ایام طولانی ساماندهی نشده و امروز ازنظر متخصصین این علم به سفرهای انبوه تعبیر شده، بااین‌حال آنچه مسلم است سفرهای نوروزی واقعیتی گریزناپذیر است که برای بهره‌گیری بهتر گردشگران و فعالان گردشگری از این ایام که ریشه در تاریخ کهن این سرزمین دارد باید به ساماندهی آن پرداخت که در این میان ذکر چند نکته خالی از لطف نیست.

– لزوم فعالیت سالانه ستادهای اجرایی خدمات سفر استان‌ها در طول سال و برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات بهینه گردشگران در مقاصد گردشگری.

– لزوم نگاه جدی به ساماندهی تعطیلات در کشور و توزیع درست زمان تعطیلات در طول سال از طرق مختلف از جمله ارائه مشوق‌ها، جوایز و انواع تخفیفات در این ایام در راستای برداشته شدن تدریجی فشار سفرها در ایام نوروز.

– لزوم ساماندهی جاده‌های مواصلاتی کشور در راستای کاهش تصادفات جاده‌ای در کنار لزوم بالا بردن کیفیت خودروهای تولید داخل. متأسفانه بخش قابل‌توجهی از حوادث جاده‌ای معلول کیفیت نامناسب خودروهای تولید داخل است.

– لزوم معرفی مقاصد جدید سفر در راستای توزیع مناسب گردشگران داخلی درایام نوروز و جلوگیری از ازدحام گردشگران در مقاصد خاص همانند استان‌های شمالی کشور که عملا این نکته ازیکسو به کاهش کیفیت خدمات انجامیده و از سوی دیگر باعث بروز آسیب‌های زیست محیطی و سایر آسیب‌ها به مقاصد گردشگری نوروزی می‌شود.

– با توجه به شیوع دوساله ویروس منحوس کرونا زمان مناسبی دست داد تا دست اندکاران صنعت گردشگری کشور در وقفه پیش آمده به بررسی نقاط قوت و ضعف گردشگری داخلی کشور به ویژه ایام نوروز پرداخته و به رفع آن‌ها به وِیژه تعریف گونه‌های جدید سفر، فعال نمون هرچه بیشتر فعالان گردشگری، از جمله دفاتر خدمات مسافرتی در این ایام پرداخته تا سفر آگاهانه (سفر همراه با تور) به تدریج جایگزین سفر انبوه شود.

– برنامه ریزی و تشویق به حضور گردشگران خارجی (البته با رعایت مباحث ایمنی) در ایام نوروز که از یک‌سو باعث نشان دادن چهره اخلاق مدارانه ایرانیان به جهانیان می‌شود و از سوی دیگر حضور گردشگران خارجی به‌ویژه گردشگران فرهنگی در میان گردشگران نوروزی نه تنها به تبادلات فرهنگی میان انسان‌ها می‌انجامد بلکه در بهبود کیفیت رفتارهای اجتماعی گردشگران نیز مناسب خواهد بود.

– لزوم توسعه کیفی رویدادهای فرهنگی نوروزگاه در طول ایام نوروز و فاصله گرفتن از برگزاری آیین‌های نمادین، تا از این طریق گردشگران نوروزی در دوران آرامش ناشی از سفر با آداب و رسوم نیاکان خداجوی خود و از همه مهم‌تر فلسفه غنی نوروز که به بخش اندکی از آن در بالا اشاره شد، بهتر از هر زمان دیگر آشنا شوند.

به هر ترتیب با توجه به سابقه تاریخی و فلسفه والای اعتقادی نوروز امید می‌رود تا با برنامه‌ریزی صحیح برای توسعه کیفی خدمات گردشگری، با توسعه صنعت گردشگری، پیام صلح و دوستی و خداجویی ایرانیان را به تمامی جهانیان از زبان نوروز ارسال شود.