بی‌شک شهرستان نائین یکی از کهن‌ترین شهرهای کویری ایران زمین است، به‌گونه‌ای که قدمت حیات متمدنانه آن به بیش از ۳هزار سال قبل می‌رسد. این شهرستان در محور تاریخی و گردشگری شرق استان اصفهان واقع شده و یکی از پهناورترین شهرستان‌های استان ازنظر وسعت است.

در بسیاری از منابع، از این شهر تاریخی به‌عنوان دروازه کویر مرکزی ایران یادشده به‌گونه‌ای که بسیاری از مسیرهای مواصلاتی از قلب استان اصفهان به کویر مرکزی ایران از مسیر این شهرستان عبور می‌نماید، لذا این شهرستان همواره در طول تاریخ از اهمیت ویژه‌ای ازجمله از منظر اقتصادی برخوردار بوده و تردد کاروان‌ها و تجار مختلف از این مسیر به‌تدریج منجر به مبادلات فرهنگی و توسعه تمدنی در این دیار شد.

بافت تاریخی شهرستان نائین دارای ارزش تاریخی بی‌نظیری است و این در حالی است که وجود بنای باستانی «نارین قلعه» همراه با خانه‌های تاریخی و آب‌انبارهای متعدد که در دل محلات هفتگانه و تاریخی این شهر واقع شده‌اند به این شهر جلوه خاصی بخشیده است.

مسجد جامع نائین که در قلب بافت تاریخی نائین واقع شده، مشهورترین اثر تاریخی این شهر کویری است، به‌گونه‌ای که این مسجد همراه با مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع اردستان یکی از کهن‌ترین مساجد جامع ایران به شمار می‌رود.

این مسجد در محله «باب المسجد» نائین واقع و از یکسو به حسینیه محله باب المسجد راه می‌یابد و دگر سو به حصار شهر محدود می‌شود. در کتاب «مراه البلدان» نقش شده است که این مسجد به دستور «عمربن عبدالعزیز» خلیفه خوش‌نام اموی در سده اول هجری بنا نهاده شد. لکن اوج عظمت این مسجد به ترتیب متعلق به سده‌های دوم و سپس چهارم، پنجم و ششم هجری قمری است.

از نظر ساختار معماری، این مسجد دارای شبستان‌های بزرگی به سبک چهارستونی است که به ترتیب در سه بخش جنوب، شرق و غرب صحن اصلی مسجد قرار دارند.

در سمت شمال و شمال شرق مسجد، ایوانی سراسری با یک ردیف ستون قرار دارد. تزئینات صحن‌ها و شبستان‌های مسجد متعلق به سده چهارم هجری قمری است، و شباهت زیادی با تزئینات سردر مسجد «جورجیر» اصفهان دارد.

این مسجد دارای طاق‌نماهای بسیار زیبایی همراه با سقف‌های هلالی بوده که کار معماران و هنرمندان ایرانی است. آنچه در این مسجد به‌خصوص محراب آن قابل توجه است، وجود نقوش متنوع و اشکال هندسی است که به طرز زیبایی بر روی دیوارها، ستون‌ها و طاق‌نماهای مسجد به‌صورت گچ‌بری تزئین شده است.

منبر مسجد جامع نائین ازجمله نفیس‌ترین منبرهای مساجد ایران به شمار می‌رود. این منبر با استفاده از هنر منبت بر روی چوب ساخته شده و متعلق به سال ۷۱۱ هجری قمری است. این منبر زیبا و چوبی دارای مدخلی است که با هنر منبت تزئین شده و ۷ پله و ۵ متر ارتفاع دارد. از جمله دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مسجد، تک مناره آن هست که دارای طرح ساده‌ای بوده و حدود ۲۸ متر ارتفاع دارد. همچنین مسجد دارای شبستانی زیرزمینی است که بنا بر اظهار نظر محققین بسیار ساده و به‌صورت دست کند ایجاد شده است. این شبستان زیرزمینی در تابستان گرم و سوزان نائین به‌منظور عبادت بناشده و بسیار خنک است.

در بخش شرقی مسجد گنبدی آجری و منفرد به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد متعلق به یک خانقاه بوده و در مجاورت مسجد جامع و حسینیه باب المسجد بنا شده است.

بر اساس شواهد موجود، مسجد جامع نائین در ادوار مختلف تاریخی مرمت شده و الحاقاتی نیز همچون محراب و منبر به آن افزوده شده است. همچنین در مسجد کتیبه‌ای وجود دارد که تاریخ مرمت بخشی از مسجد را سال ۸۴۱ هجری قمری یعنی سده نهم ذکر کرده است.

* گزارش از سعید احمدی، کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان