امروزه گروه بی‌شماری از کارشناسان، اندیشمندان، شرق‌شناسان و ایران‌شناسان اعتقاد دارند که نیمی از زیبایی‌ها و جذابیت‌های شناخته شده جهان هستی در این خطه شناسایی و بدان منظور آن را نصف جهان نامیده‌اند.

در پیگیری در راستای شناخت این هویت، دوران صفوی را می‌توان اوج شکل‌گیری شکوه و عظمت اصفهان دانست. لذا پس از این‌که اصفهان به‌عنوان پایتخت خاندان صفوی انتخاب شد، شاه عباس به بزرگان معماری آن زمان دستور داد در منطقه‌ای از اصفهان مقر پادشاهی منحصربه‌فردی را احداث کنند تا عظمت و قدرت خود را به رخ دیگر حاکمان بکشد، که دولتخانه صفوی خوانده می‌شد. این مکان چه از لحاظ وسعت و عظمت و چه از لحاظ معماری و زیبایی در نوع خود بی‌نظیر است. هر چند عمر شاه عباس برای دیدن تمامی این مجموعه کفاف نداد لکن طی سالیان متوالی و به دست پادشاهان صفوی روز به روز این دولتخانه گسترش یافت.

مقر حکومتی یا دولت‌خانه شهر اصفهان در عصر صفویه در حد فاصل ضلع غربی میدان نقش‌جهان تا خیابان چهارباغ قرار داشته و شامل کاخ‌ها، عمارت‌ها، تالارها و باغ‌های بسیار باشکوهی بوده است. اصفهان پس از تبریز و قزوین، سومین و آخرین پایتخت صفویان بود که در حدود ۱۵۰ سال پس از به قدرت رسیدن شاه عباس اول، به یکی از زیباترین و با شکوه‌ترین شهرهای آن روزگار تبدیل شد.

آشنائی با اصفهان و نگین درخشان آن، میدان نقش جهان (کانون و قلب شهر) آشنائی با گوشه‌ای از میراث غنی فرهنگی این سرزمین است. اوج عظمت دوران صفوی را می‌توان در مجموعه بی‌نظیر میدان نقش‌جهان مرکز پایتخت نو بنیاد شاه عباس مشاهده کرد.

دولتخانه مبارکه نقش جهان یا عمارت عالی‌قاپو

بنای کاخ عالی‌قاپو به دستور شاه عباس صفوی ساخته شد، سپس گسترش و تزئین این عمارت در دوره شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین نیز ادامه یافت. این کاخ نمونه گسترده‌تر کاخ عالی‌قاپوی قزوین است و پس از تغییر پایتخت صفویان توسط شاه عباس اول از قزوین به اصفهان، در ضلع غربی میدان نقش‌جهان بنا شد.

عمارت عالی‌قاپو در ضلع غربی میدان نقش‌جهان با زیر بنایی در حدود ۱۸۰۰ مترمربع و شش طبقه بنا شده. از خصوصیات برجسته این کاخ می‌توان به تزیینات زیبای طبقات، بازتاب صدا در ورودی کاخ، تالار پذیرایی بسیار زیبا و تالار اصلی موسیقی آن اشاره کرد. در این کاخ ۵۳ اتاق برای استراحت، برگزاری جلسات، دولت‌خانه و پذیرایی از سفرا و میهمانان تعبیه شده است. اساس کالبد دولت‌خانه مبارکه نقش‌جهان، بر پایه‌های چوبی استوار است. کاخ عالی‌قاپو (نام اصلی آلا قاپی) از زیباترین نمونه‌های معماری دوران صفوی است که در واقع در ورودی دولتخانه صفوی واقع شده و در ابتدا شکلی ساده داشته و به مرور زمان و در طول سلطنت شاه عباس طبقاتی به آن افزوده شد و در زمان شاه عباس دوم ایوان ستون‌دار به آن افزوده شد. این بنا در مقابل مسجد شیخ لطف‌الله واقع شده است. ارتفاع آن ۳۴ متر است که با راه پله‌های مارپیچ می‌توان به طبقات فوقانی آن رسید.

عالی‌قاپو دارای شش طبقه است که هر طبقه تزیینات مخصوص دارد و با آن‌که بعد از دوره صفویه به تزیینات آن خرابی‌ها و لطمات جبران ناپذیری وارد آمده است، با وجود این هنوز شاهکارهایی از گچبری‌ها و نقاشی‌های عهد صفوی را در بردارد و گردشگران را به تحسین و تمجید وا می‌دارد. آنچه باعث شده عالی‌قاپو در زمره آثار باشکوه و بسیار نفیس عصر صفوی قرار گیرد، نقاشی‌های مینیاتوری (نگارگری) است که کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی است و همچنین گچبری‌های آخرین طبقه کاخ عالی‌قاپو که تالار آن «اتاق موسیقی» یا «اتاق صوت» نیز نامیده می‌شود.

شاه عباس دوم از ایوان عالی‌قاپو بازی و رویدادهای مختلف را در میدان نقش‌جهان به نظاره می‌نشست، همچنین در عالی‌قاپو به امور مملکت می‌پرداخته و فرامین لازم را صادر می‌کرد.

ورودی‌های غربی میدان امام (نقش جهان) 

برخلاف جبهه‌های شرقی، شمالی و دروازه‌های میدان که ارتباط این مجموعه را با حوزه‌های مسکونی و عمومی شهر برقرار می‌کردند، در بدنه غربی میدان، دروازه‌ها و ورودی‌هایی قرار داشتند که ورودی‌های حکومتی بوده و ویژه رفت و آمد درباریان و مسئولان حکومتی و شخص شاه به میدان به‌شمار می‌رفت. این ورودی‌ها در غرب میدان ایجاد شده و اتصال میدان با ساختمان‌ها، مناطق حکومتی و پردیس‌های شاهی که در غرب میدان ایجاد شده را ممکن می‌ساختند. کاخ عالی‌قاپو، کاخ مروارید، قصر چهلستون، میدان چهارحوض و مجموعه حرمسرا بخشی از اجزای این محدوده حکومتی و به عبارتی دولتخانه صفوی به‌شمار می‌رفت. از مهم‌ترین این دسترسی‌های حکومتی، گذری بود که از دروازه واقع در پایه‌های کاخ عالی‌قاپو می‌گذشت و ویژه عبور شخص شاه و همراهان او بوده است. به عبارت دیگر گذر و دالان واقع در محور غربی کاخ عالی‌قاپو، مهم‌ترین ورودی میدان نقش‌جهان به دولتخانه صفوی در غرب میدان محسوب می‌شد.

ورودی کاخ عالی‌قاپو در میدان نقش‌جهان به‌دلیل کاربری آن در گذشته از اهمیت بالایی برخوردار بود. این ورودی در گذشته محل رفت و آمد و محور اتصال میان باغ نقش‌جهان و مجموعه و عمارت‌هایی مانند دولت‌خانه، رکیب‌خانه، جبه‌خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سرپوشیده، کاخ چهل‌ستون و دیگر بناها و کاخ‌های اداری بود، لذا از این ورودی با عنوان «دروازه دولتخانه» یاد می‌شد.

در حقیقت کاخ عالی‌قاپو پنج ورودی مختلف دارد. به دلیل زیبایی و شهرت، بیشتر به ورودی اصلی این عمارت در میدان نقش‌جهان پرداخته می‌شود، لکن چهار در دیگر به خصوص در گذشته محل رفت و آمد از اطراف بوده. ورودی‌های دیگر عالی‌قاپو، درب چهار حوض در ضلع شمالی کاخ، درب شاهی مشرف به دروازه شهر یا دروازه دولت در غرب عمارت، درب حرم‌سرا و درب جبه خانه یا مطبخ خوانده می‌شوند.

کاخ عالی‌قاپو نماد و قرارگاه «دنیای قدرت» خوانده می‌شد. پادشاه صفوی در این کاخ استقرار یافته و بر حیات اجتماعی مردم در میدان نظاره می‌کرد. نوع حضور این بنا در میدان نیز، که ایوان آن بنا بر عکس دیگر بناها که از هندسه چهار ضلعی میدان عقب نشسته‌اند، در میدان نفوذ کرده است. دنیای قدرت را نمادینه‌تر می‌سازد. در دیگر سوی عالی‌قاپو (دنیای قدرت) مسجد شیخ لطف‌الله (علم) ایستاده است. عمارت عالی‌قاپو در زمان تیموریان، هنگام انتقال پایتخت ایران از قزوین به اصفهان و پیش از تبدیل به کاخ عالی‌قاپو، به‌عنوان محل حل‌وفصل امور کشور و دربار پادشاه و انجام کارهای دولتی برگزیده شد، اما به تدریج متحول شد و سرانجام به کاخ زیبا و جالب عالی‌قاپو مبدل گشت.

کاخ عالی‌قاپو بناهای دوران شاه عباس اول است که در نیمه اول سده یازدهم هجری قمری بنا شد و محل حل‌وفصل امور کشور و دربار پادشاه بوده است. مورخین معاصر با شاه عباس اول آنرا به نام (دولت‌خانه مبارکه نقش‌جهان) نام برده‌اند. شالوده این عمارت در عهد جانشینان تیمور بنا شده بود لکن شاه عباس اول در سال ۱۰۱۸ هجری پنج طبقه دیگر برآن افزود. تاریخ آغاز ساخت کاخ عالی‌قاپو و زمان اتمام آن معلوم نیست لکن از قرائن موجود چنین استنباط میشود که این عمارت و بنای مقابل آن (مسجد شیخ لطف‌الله) در زمانی نزدیک به هم در سده یازدهم هجری‌قمری به اتمام رسیده و در حالی که مشغول ساختمان مسجد شاه بوده‌اند این دو بنای سلطنتی که یکی قصر شاه و دیگری مسجد مخصوص خانواده سلطنتی بوده است به اتمام رسیده است.

نام عالی‌قاپو تقلیدی از دو کلمه (باب عالی) و قصر سلطان عثمانی در استانبول است و مقصود شاه عباس آن بوده که توجه سیاستمداران اروپا را به این کاخ هم‌نام آن در ایران جلب کند و عالی‌قاپوی اصفهان باب عالی عثمانی را از هر جهت تحت الشعاع قرار دهد. استواری درگاه عالی‌قاپو نمادی از مفهوم سیاسی این کاخ بزرگ تلقی می‌شد و حضور تماشاگران سلطنتی، مراسم تاجگذاری، معارفه‌های گروهی و بار عام سفرا که همه در پیشاپیش این ایوان صورت می‌پذیرفت و در معرض دید همگان قرار داشت، خود بازتاب لحظات سیاسی آن کاخ با شکوه بوده است.

لفظ عالی (بلند، مرتفع، شریف و متعالی) و قاپو (در، دروازه) خوانده شده، پس عالی‌قاپو (دروازه بلند یا دروازه متعالی) واژه‌ای ترکی است. برخی معتقدند که نام این دروازه به نام حضرت علی (ع) داماد حضرت محمد (ص) دروازه عالی نام گرفته است و عده‌ای دیگر معتقدند که منظور خداوند است و آن را دروازه‌ی الله می‌نامیدند. دولت‌خانه شش درب داشته است و تنها یک ورودی نبوده، بلکه مامن و مکانی برای دیدارها و جلسات درباری نیز بوده است. کاخ همچون خانه‌ها و عمارت‌های اعیانی دروازه‌ی کوچکتری (درب دولتخانه میدان) داشت که جوابگوی رفت و آمدهای روزانه در همان نزدیکی احداث شده بود.

کاخ عالی‌قاپو دارای شش طبقه است و از طبقه هفتم آن که بام عمارت است بهترین منظره شهر باستانی اصفهان پدیدار می‌شود. شخصیت‌های مهم همیشه قبل از ورود به تالار طبقه فوقانی، در طبقه همکف عالی‌قاپو گرد می‌آمدند. همچنین کارگران دولتی در این طبقه، وسایل و آلات مربوط به جلسات و جشن‌های درباری را نگهداری می‌کردند. همچنان‌که درگاه در عمارت‌های اعیانی امرا و بازرگانان، ثروت و مرتبط ساکنان آن را باز می‌نمایاند، عالی‌قاپو نیز بر نقش سیاسی پادشاه صفوی تاکید می‌ورزید. درگاه با شکوه کاخ به‌سمت خارج میدان جلو آمده بود و با شکستن تناسب نما، خود را همچون عمارتی برجسته به نمایش می‌گذاشت. شاه از این تالار ستون‌دار بر مناظر هر روزه‌ی میدان نظارت داشت.

طبقه ششم این عمارت محل مخصوص پذیرایی‌های رسمی پادشاه و اجتماع رامشگران و سازندگان و نوازندگان بوده است. بزرگ‌ترین تالار عمارت عالی‌قاپو در این طبقه است و نوع تزئینات آن در سقف‌ها گچ‌بری‌هائی است که در طاق‌ها و دیوارها و زوایای آن‌ها تعبیه شده است و نوعی از هنر ایرانی است و همین طبقه است که نزد مردم به‌نام اتاق صوت و موسیقی شهرت پیدا کرده است.

عالی‌قاپو نمادی از گردشگری فرهنگی اصفهان

یکی از مهم‌ترین عوامل در جاذبه‌های فرهنگی، دولت‌خانه صفوی در اصفهان است ساختار دولت‌خانه مشتمل بر عالی قاپو به‌عنوان نماد قدرت سیاسی، مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله نماد مذهب و تبلیغ دین و بازار به‌عنوان قدرت اقتصادی است.

میدان نقش‌جهان از جمله با ارزش‌ترین مجموعه‌های معماری ایران در دوران پس از اسلام محسوب می‌شود که از نظر زیبایی و عظمت می‌توان آن را با مجموعه تخت جمشید در پیش از اسلام مقایسه کرد. یگانگی و شکوه میدان نقش‌جهان نه تنها مورد تأیید ایرانیان که مورد تأیید بسیاری از مردم جهان، سیاحان و مستشرقینی است که از این میدان در طول ادوار مختلف تاریخی دیدن کرده‌اند. فضای معماری به گونه‌ای تنظیم شده که در شخص پیاده مناسب‌ترین احساس‌ها برانگیخته شود. این میدان از لحاظ وسعت و هم از لحاظ ترکیب و آثار تاریخی – فرهنگی اطراف آن یک پدیده بی‌نظیر معماری در جهان هنر است.

امروزه دسترسی به مراکز فروش سوغات و صنایع‌دستی و همچنین سرویس‌های بهداشتی و انواع رستوران‌ها، همچنین وجود ایستگاه اتوبوس و انواع خودروهای حمل‌ونقل عمومی و سایر جاذبه‌ها، کاخ عالی‌قاپو را به یکی از مکان‌های مهم گردشگری شهر اصفهان تبدیل کرده است، به گونه‌ای که گردشگران به ویژه گردشگران در این محدوده از شهر اصفهان به راحتی تردد کرده و ضمن بازدید از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی همچون عالی‌قاپو می‌توانند از سایر جاذبه‌های مرتبط با صنعت گردشگری همچون مراکز عرضه سوغات و صنایع‌دستی اصیل اصفهان در کنار دسترسی به مراکز مختلف پذیرایی در مجموعه میدان بزرگ بهره‌مند شوند.