به گزارش میراث آریا، گردشگری مذهبی، صنعتی پویا و بسیار ارزشمند است که بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، با بها دادن به این صنعت عظیم و برنامه‌ریزی‌های مدبرانه، توانسته‌اند گامی موثر در ارتقا صنعت اقتصادی کشور خویش برداشته و سودی کلان و چشم‌گیر را برای سرزمین خود به‌دست آورند. ایران نیز با حضور جاذبه‌های گردشگری مذهبی متعدد و محبوبی که دربرگیرنده‌ مکان‌های مذهبی اسلامی و غیراسلامی است، پیشرفت قابل توجهی در جذب گردشگر از سراسر جهان داشته است.

از جمله مشهورترین مکان‌های مذهبی اسلامی در ایران می‌توان به حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد، حرم حضرت فاطمه‌ معصومه (س) و مسجد مقدس جمکران در قم، حرم شاه چراغ در شیراز، حرم عبدالعظیم حسنی (ع) و امامزاده صالح (ع) در شهر ری و امامزاده داوود (ع) در تهران، اشاره کرد.

همچنین در کشور، مکان‌های مذهبی غیر اسلامی شناخته‌شده‌ای نیز وجود دارد که می‌توان به زیارتگاه «چک چک» در یزد، کلیسای وانک در اصفهان، «قره کلیسا» در آذربایجان غربی و «شموییل نبی» در ساوه که متعلق به مسیحیان و نیز اماکن مقدسی همچون «استرومردخای» در همدان، «آرامگاه کوروش» در پاسارگاد و معابد و آتشکده‌های زرتشتیان در یزد که متعلق به یهودیان و زرتیشتیان است، اشاره کرد.

نقش حرم مطهر امام رضا (ع) در جذب گردشگر مذهبی

شهر مشهد یا مشهد‌الرضا، محل شهادت امام هشتم شیعیان حضرت رضا (ع) است که به دست مامون از خلفای وقت، به شهادت رسید. کاملا روشن است که این شهر به‌واسطه‌ی آرامگاه مطهر ایشان است که پس از خاکسپاری آن حضرت در مشهد و گذشت قرن‌ها از آن واقعه، تا به امروز از شهرت قابل توجهی برخوردار شده و به عنوان اصلی‌ترین مقاصد گردشگری مذهبی در ایران شناخته می‌شود.

صنعتی که باعث رونق بخشیدن به اقتصاد کشور و توسعه‌ی کسب‌وکار در بازار شده و مسئولان گردشگری، برنامه‌های کاربردی و ویژه‌ای را برای دست یافتن به پیشرفت چشم‌گیر در عرصه‌ی گردشگری مذهبی، تدارک دیده‌اند. اهمیت شهر مشهد به عنوان قطب گردشگری مذهبی نه تنها در کشور بلکه در خاورمیانه و جهان اسلام مطرح است.

صحن آزادی در گذشته

با توجه به اسناد و روایات تاریخی و نیز تاریخ ثبت شده در کتیبه‌های حرم، به نظر می‌رسد که احداث بنای حرم، در گذشت ادوار مختلف و به صورت تدریجی صورت گرفته است تا امروز شاهد این بارگاه ملکوتی باشیم. در این کتیبه‌ها چنان عنوان شده است که ساخت حرم از زمان حکومت سامانیان تا دوران قاجار انجام شده است. در سال ۲۰۳ هجری قمری و پس از شهادت علی‌بن موسی‌الرضا (ع)، پیکر مطهر ایشان درون خانه‌‌باغی وسیع و بسیار باصفا که متعلق به «حمیدبن قحطبه‌ی طایی» از والیان توس بود، در مجاورت قبر هارون‌الرشید که به بقعه‌ هارونی شهرت داشت، به خاک سپرده شد.

نقاره خانه حرم امام رضا (ع)

به استناد راویان تاریخ، در دوران سامانیان شخصی به نام «بوبکر شهمرد» از پیشکاران «نوح بن منصور سامانی» به آباد کردن حرم امام هشتم پرداخت. همچنین تعدادی از حکام دوران سامانی در زمان حکومتشان اقدامات قابل توجهی در آبادانی و ساخت‌وساز حرم امام رضا (ع) انجام دادند. پس از شروع آبادانی در حرم مطهر امام رضا (ع)، در دوران حکومت غزنویان نیز اقدامات قابل توجهی در جهت توسعه‌ی حرم مطهر، انجام شد که می‌توان به تخریب قبه توسط خلفای غزنوی و احداث قبه‌ای جدید و ایجاد بنایی زیبا روی آن، ساخت مسجد بالاسر در مجاورت حرم و احداث نقاره‌خانه‌ اشاره کرد. نقاره‌خانه یکی از مهم‌ترین بخش‌های تاریخی حرم مطهر است که امروزه روی ایوان شرقی صحن انقلاب قرار دارد و تاریخ اجرای آن به دوران حکومت غزنویان بازمی‌گردد.

موقعیت حرم مطهر امام رضا روی نقشه

توسعه‌ حرم مطهر امام رضا (ع) در ادوار مختلف صورت می‌گرفت تا سرانجام در دوران حکومت سلجوقیان، بزرگ‌ترین نماد شهر مشهد، گنبد روحانی حرم احداث و روی آن قرار گرفت.

اولین گنبد حرم مطهر در زمان سلجوقیان ساخته شد

این بخش از بارگاه مطهر، دارای ارتفاعی بالغ بر ۲۰ متر و ۳۰ سانتی‌متر است و در کتبیه‌ی بزرگی که به شکل نواری دورتادور گنبد را دربرگرفته است، به خط «علیرضا عباسی» به ساخت اولین گنبد به دستور «سلطان سنجر، سلطان سلجوقی» و به همت وزیر وی «شرف‌الدین قمی» اشاره دارد.

مسجد گوهرشاد

خوارزمشاهیان نیز نقش بسیاری در تزئینات صورت گرفته در حرم رضوی را ایفا کردند. ایشان با استفاده از کاشی‌های ممتاز که به سنجری شهرت داشت، به تزئین و زیباسازی حرم پرداختند. پس از حاکمان خوارزمی، فرمانروایان تیموری نیز با احداث مسجد گوهرشاد در جنوب حرم، به نیابت از «گوهرشاد خاتون» همسر «شاهرخ‌بن امیر تیمور گورکانی» و نیز ساخت دو رواق تاریخی به نام‌های «دارالحفاظ» و «دارالسیاده»، اقدامات ارزنده‌ای را در توسعه‌ی بارگاه امام رضا (ع)، انجام دادند. از دیگر بخش‌هایی که در این دوران به حرم افزوده شده است می‌توان به مدرسه‌ی پریزاد، مدرسه‌ی دو در، مدرسه‌ی سابق بالاسر و ضلع جنوبی صحن انقلاب، اشاره کرد.

سقاخانه اسماعیل طلا در حرم مطهر

معماری انجام شده در حرم امام رضا (ع)، در دوران حکومت صفویان اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد. در اوایل قرن ۱۰ هجری قمری به دستور شاه طهماسب صفوی طلاکاری گنبد، گلدسته و ایوان امیر علیشیر طلاکاری شد و نخستین ضریح بارگاه حضرت نیز احداث شد. رواق‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان، گنبد حاتم خانی، حجره‌ها، توسعه‌ی صحن انقلاب، اضلاع شرقی، شمالی، غربی و ایوان‌ها در زمان صفویان بنا شد. در ادوار بعدی مانند زمان حکومت افشاریان و قاجاریان نیز بخش‌های دیگری به حرم مطهر افزوده شد و نیز تزئینات گسترده‌تر و نوینی در بارگاه امام رضا (ع)، ایجاد شد که به ترتیب می‌توان از سقاخانه‌ی اسماعیل طلا (در دوران افشاریان)، طلاکاری ایوان غربی صحن آزادی (ایوان ناصری)، کاشی‌کاری صحن آزادی، آینه‌کاری رواق‌های توحیدخانه، دارالحفاظ و دارالسیاره نام برد.

سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیمات و اقدامات تحسین‌برانگیزی در توسعه، بازسازی، مرمت و ایجاد فضاهای مناسب و مطلوب در حرم مطهر امام هشتم صورت گرفت که امروزه گردشگران و زائران ایشان، شکوه و عظمت آن را مشاهده می‌کنند. معماری زیبا و چشم‌نواز حرم مطهر امام‌ رضا (ع)، موزه‌ای باشکوه از معماری پس از اسلام ایران است که هر گردشگر با هر دین و آیینی را به خود جلب ساخته و قطعا تاثیر بسزایی در جذب توریست مذهبی داشته است.